НЕМАТЭРЫЯЛЬНАЯ СПАДЧЫНА БРЭСТЧЫНЫ

Побытавы танец “Спораўская полька”
вёска Спорава, Бярозаўскі раён, Брэсцкая вобласць

Мясцовыя святы ў вёсцы Спорава па-сённяшні дзень не абыходзяцца без “Спораўскай полькі”, фігурамі якой валодаюць амаль усе вяскоўцы, у тым ліку і моладзь.

“Спораўская полька” – каларытны і яркі танец, які адносіцца да парна-гуртавых танцаў, вылучаецца тым, што ў час танца, ногі танцораў амаль што не адрываюцца ад падлогі, рухі павольныя і стрыманыя, а адносіны паміж хлопцамі і дзяўчынамі сціплыя і сарамлівыя. Між іншым, сам танец каардынаваны і рытмічны, ён захапляе сваёй нарастаючай дынамікай, а камандныя выкрыкі дадаюць эмацыянальную зладжанасць у адзіным прасторы танца. Усяго можа быць ад 12 да адвольнай колькасці каманд, якія адлюстроўваюць розныя элементы танца, пры чым не страчваецца яго гульнёвы характар.

Носьбітамі харэаграфічнай спадчыны з’яўляюцца ўдзельнікі фальклорна-этнаграфічнага ансамбля “Жураўка” Спораўскага сельскага Цэнтра культуры і вольнага часу, якія перадаюць свой вопыт дзіцячаму фальклорнаму гурту “Жаўручкі”. Дзякуючы кіраўніку Валянціне Іванаўне Чайчыц, наладжана навучанне дзяцей фігурам полькі, што надае надзею аб тым, што больш чым векавая традыцыя вёскі Спорава не адыйдзе ў нябыт, а прадоўжыцца ў кожным хто адчуе і зразумее прыгажосць сваёй спадчыны.

Вясельная каравайная традыцыя
вёска Моталь, Іванаўскі раён, Брэсцкая вобласць

Вясельны каравай – гэта сімвал дабрабыту і шчасця маладой сям’і. Па сённяшні час у вёсцы Моталь захоўваецца старадаўні звычай выпечкі, упрыгожвання і міжродавага падзелу абрадавага хлеба – каравайная традыцыя.

Менавіта, з выпечкі каравая пачынаецца вяселле. Для гэтага спецыяльна запрашаюцца жанчыны-каравайніцы, абавязкова шчаслівыя ў шлюбе, бо лічыцца, што яны могуць сваёй энэргетыкай паўплываць на лёс маладых, перадаць ім сваю долю.

Каравайная частка вясельнага абраду ўключае ў сябе шэраг адказных чынаў: расчыненне, замес, гібанне, сажанне ў печ, выйманне з печы, упрыгожванне, а таксама выкуп і падзел. Кожны этап суправаджаецца адмысловымі дзеяннямі, каб “запраграмаваць” добры шлюб. Спецыяльным упрыгожваннем для каравая з’яўляюцца “шышкі” – галінкі садовых дрэў, і “барылца” – жгуты цеста абвітыя вакол іх па спіралі. Каравай выпякаецца ўжо ўпрыгожанным, а потым шышкі аздабляюць папяровымі кветкамі і вечназялёнымі раслінамі.

На працягу ўсяго вяселля каравай знаходзіцца ў халодным памяшканні – “каморы”, а на заканчэнне свята кожны госць адорваецца сваёй часткай, узамен на добрыя пажаданні і падарункі маладым.

Да нашых дзён звяртаюцца жыхары вёскі Моталь да вясельных традыцый.

Традыцыйная тэхналогія ткацтва падвойных дываноў
вёска Падбела, Камянецкі раён, Брэсцкая вобласць

Найбольш цікавай і арыгінальнай з’явай беларускага народнага ткацтва было і застаецца двухасноўнае (падвойнае) ткацтва. Росквіт дадзенага ткацтва ў Камянецкім раёне прыпадае на другую палову ХХ ст. і існуе па сённяшні час як жывая з’ява. Такія падвойныя (двухасноўныя) дываны быццам складаюцца з дзвюх асобных тканін, якія спалучаюцца адна з адной па краях і ў месцах узору. Для асновы бяруць тоўстыя ільняныя або баваўняныя ніткі, для ўтку – шарсцяную пражу хатняга вырабу. Прадзеныя ўручную ніткі надаюць дывану пэўную пругкасць, а ўзорам – рэльефнасць. Лічба “два” – ключавая ў тэрміне “падвойнае ткацтва”: двухколеравая гама дывана, два колеры нітак, якія закладваюцца ў кросны, два бакі дывана – у яго няма споду – аднолькава прыгожыя і акуратныя, толькі колеры паўтараюцца люстэркава: калі з аднаго боку жоўты ўзор на карычневым колеры поля, то з другога – карычневы на жоўтым.

Часцей за ўсё ўжываюцца ніткі чырвонага (і яго адценняў), зялёнага, сіняга, чорнага колераў, выкарыстоўваючы два кантрастныя колеры: зялёны – з карычневым або чырвоным, чырвоны – з фіялетавым або чорным і г.д. Краі камянецкіх падвойных тканін звычайна заканчваюцца махрамі: на кароткіх баках – з прадаўжэння асновы, на доўгіх – давязваюцца з такіх жа нітак, як дыван. Такой посцілкай можна карыстацца на абодва бакі. “Дыван” можа праслужыць не год і нават не пяцьдзясят. Мыць яго не варта. Узімку пакласці на снег адным бокам, другім – і ўсё “мыццё”. Дываны перадаваліся ў спадчыну з пакалення ў пакаленне, ад бабулі да ўнучкі, ад маці да дачкі. Такія рэчы ствараюцца з усведамленнем, што пражывуць яны стагоддзі.

Вясновы абрадавы карагод “Стрылка”
вёска Бездзеж, Драгічынскі раён, Брэсцкая вобласць

Штогод на першы дзень Вялікадня, у вёсцы Бездзеж Драгічынскага раёна, адбываецца своеасаблівы абрад, які існуе толькі ў гэтай мясцовасці. Гэта ўнікальная лакальная з’ява да якой старанна рыхтуюцца і якая з’яўляецца вельмі ўстойлівым элементам мясцовай культуры. Сутнасць вясновага абрадавага карагода “Стрылка” заключаецца ў дазволе да гулянняў пасля Вялікага паста, гэта сваеасаблівы зварот да вышэйшых сіл з надзеяй на новы багаты ўраджай, лепшую долю, шчасце і здароў’е для малых і дарослых, для ўсіх вяскоўцаў. Пасля Вялікоднай службы ў царкве (служба ў Бездзежы называецца “Нешпар”), усе збіраюцца на плошчы ля крыжа, дзе бацюшка акрапляе ўсіх прысутных вадой, і завадатар (самая старэйшая паважаная жанчына, маючая добрую сям’ю), ставіць маленькіх дзяўчынак “зярнятак” у выглядзе трохкутніка, а астатнія ўдзельнікі карагода злучаюць рукі і рухаюцца вакол іх па сонцу, агінаючы “зярнятак” у выглядзе падковы, спяваючы карагодную песню. Адметна, што ў абрадавым карагодзе “Стрылка” удзельнічаюць толькі дзяўчаты і жанчыны.

Абрадавы карагод “Стрылка” выконвае сімвалічна-знакавую функцыю, спрыяе захаванню сваёй культурнай адметнасці і выхаванню ў новых пакаленняў паважных адносін да звычаяў продкаў.

Абрад “Ваджэнне куста”
аграгарадок Лобча, Лунінецкі раён, Брэсцкая вобласць

“Ваджэнне куста” – гэта яркая рэгіянальная адметнасць траецкага свята на Брэстчыне. Дзяўчыну ці маладую жанчыну ўпрыгожвалі зялёнымі галінкамі і вадзілі па вёсцы абыходзячы ўсе двары, спявалі абрадавыя песні ў якіх славілі гаспадароў, іх дзяцей, жадалі ім здароўя і дабрабыту. “Куста” лічылася сімвалам ураджаю. З цягам часу абрад пад уплывам сацыяльна-эканамічных фактараў трансфарміраваўся і набыў шлюбную накіраванасць і стаў надзеяй і пажаданнем добрага шлюбу.

Абрад пачынаецца да абеду, калі яго ўдзельніцы (жанчыны і дзяўчаты) збіраюцца ў хаце ў адной з жанчын. З клёну робяць вянок і адзенне для Кусты. Гурт з Кустай абыходзіць вёску з святочнымі песнямі, просячы гаспадароў двароў адарыць Кусту. Гаспадары дараць хлеб, пірагі, мёд, мяса, сала, яйкі, напоі, даюць грошы, некаторыя накрываюць стол і частуюць усіх удзельніц абраду. Пасля таго, як абыход завершыцца, гурт накіроўваецца туды, дзе ўсе збіраліся перад абрадам і пакінулі прыгатаваныя дома стравы. Усе ўдзельніцы абраду імкнуцца сарваць па некалькі лісткоў з “Кусты”. Завяршаюцца абрадавыя дзеі агульным святочным застоллем.

Абрад яднае пакаленні: карэнныя жыхары звязваюць гэты абрад з памяццю продкаў – ад іх ён перададзены наступным пакаленням. Штогадовае бясперапыннае ўзнаўленне на Тройцу гэтай традыцыі фарміруе ў жыхароў аграгарадка ўсведамленне, што яны з’яўляюцца адной супольнасцю якая мае адметную традыцыйную культуру.

Абрад “Намскі Вялікдзень”
вёска Аброва, Івацэвіцкі раён, Брэсцкая вобласць

Абрад “Намскі Вялікдзень” з’яўляецца адметным праяўленнем лакальнай культурнай традыцыі в.Аброва Івацэвіцкага раёна і праводзіцца штогод у чацвер Вялікоднага тыдня.

Першы чацвер пасля Вялікадня – асаблівы дзень для Аброва, амаль ужо стагоддзе адзначаюць яшчэ адзін Вялікдзень – Намскі, што азначае “наш”, “нам дадзены”. Сёння для мясцовых жыхароў гэта радасная і ўзнёслая падзея. У дваццатыя гады мінулага стагоддзя, калі зарадзіўся гэты абрад, аброўцам было не да святаў. Пачалося ўсё з таго, што ў вёсцы сталі хварэць і паміраць дзеці. Ніхто не мог дапамагчы і не ведаў, што рабіць. І тады старыя людзі падказалі: жанчынам вёскі ноччу сабрацца ў адной хаце, напрасці нітак і саткаць з іх за адну ноч рушнік. А мужчынам у гэты час змайстраваць ківот для абраза Маці Божай, паставіць туды абраз, накрыць яго сатканым за ноч рушніком і абысці ўсю вёску па крузе, заходзячы ў кожны двор. Так і зрабілі. І здарыўся цуд: дзеці акрыялі, мор адышоў. А жыхары вёскі з таго моманту далі сабе зарок: вось так абыходзіць вёску штогод у чацвер пасля Вялікадня, і тады ліхалецце і няшчасці будуць мінаць Аброва. Таму Намскі Вялікдзень – з так званых “заветных свят”, ці аброчных дзён, якія былі ўстаноўлены па абяцанні як падзяка або аброк Богу за дапамогу жыхарам вёскі пры ўзнікненні эпідэмій, мору і іншых няшчасцяў.

Слова сваё аброўцы стрымалі: абрад здзяйснялі з года ў год. І, лічаць старажылы, Бог бараніў мясцовых. Абраз Маці Божай, Захавальніцы Аброўскай, шануецца тут асабліва. Мясцовыя жыхары ўпэўнены: дзякуючы яму ўдалося сто гадоў таму выратаваць дзяцей вёскі ад невядомай хваробы, і, менавіта, Маці Божая бараніла вёску і яе жыхароў у часы вайны. Працэсія, між тым, рухаецца далей: двор за дваром. Кожны год абраз Маці Божай – Храніцелькі Аброўскай, у спецыяльнай хатцы (ківоце) выносіцца з Міхайлаўскай царквы і разам з харугвамі і крыжам “абыходзіць” у святочнай працэсіі двары вёскі. Сёння для аброўцаў Намскі Вялікдзень не проста нейкае дзеянне – гэта жывая і актуальная традыцыя, якая спалучае народныя абрады з хрысціянскай духоўнасцю.

Творчасць Мікалая Тарасюка, увасобленая ў творах народнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва (інсітная драўляная скульптура) вёска Стойлы, Пружанскі раён, Брэсцкая вобласць

1  

МІКАЛАЙ ВАСІЛЬЕВІЧ ТАРАСЮК – самабытны майстар разьбы па дрэве. Нарадзіўся ў 1932 годзе ў в.Стойлы Пружанскага р-на Брэсцкай вобласці У 2002 годзе “за стварэнне ўнікальных драўляных расфарбаваных кампазіцый, асабісты ўклад у адраджэнне і развіццё народных традыцый драўлянай скульптуры” ён узнагарожданы спецыяльнай прэміяй Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь дзеячам культуры і мастацтва ў намінацыі “народная творчасць”.

У 1999 г. М.В. Тарасюк уласнымі сіламі пабудаваў на сваёй сядзібе ў в.Стойлы музей, які назваў “Успаміны Бацькаўшчыны”. У музеі сабрана каля 100 работ майстра – скульптурныя кампазіцыі на тэмы сялянскага жыцця (выкананы ў тэхніцы разьбы па дрэве, расфарбованы і ўмацаваны на падстаўкаў, плеценых з лазы).

Творы М.В. Тарасюка – сапраўдная сялянская энцыклапедыя, у яго скульптурах адлюстраваны ўсе важныя этапы чалавечага жыцця: ад нараджэння да смерці.

Творчасць гэтага сялянскага майстра – унікальная мастацкая з’ява. Яго творы маюць непаўторную выяўленчую самабытнасць і адметныя тым, што яны моцна звязаны з каранёвай народнай традыцыяй. Яны вартыя экспанавацца ў лепшых музеях свету, а імя майстра можа быць унесена ў сусветную энцыклапедыю інсітнага (наіўнага) мастацтва.

Творы М.В. Тарасюка захоўваюцца і экспануюцца ў Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Рэспублікі Беларусь, Брэсцкім абласным краязнаўчым музеі, музеі “Пружанскі Палацык”, ДзУК “Брэсцкі абласны грамадска-культурны цэнтр”.

У 2008г. упершыню на Беларусі пры паддтрымцы Фонда Прэзідэнта па падтрымцы культуры і мастацтва і Брэсцкага аблвыканкама быў выдадзены альбом-манаграфія пра народнага майстра “Сялянская энцыклапедыя ў творах Мікалая Тарасюка”.

Да 80-годдзя па ініцыятыве ДзУК “Брэсцкі АГКЦ” была праведзена персанальная выстава твораў Мікалая Тарасюка “Страчаны рай” у музеі сучаснага мастацтва ў г.Мінску і персанальная выстава “Драўляны народ” у музеі “Пружанскі палацык”. У 2009 годзе па ініцыятыве ДзУК “Брэсцкі АГКЦ” была праведзена выстаўка “Драўляны люд” у Музеі Малой Бацькаўшчыны ў Студзіводах (г.Бельск-Падляшскі, РП). За апошнія гады пра творчасць і асобу вядомага творцы былі зняты фільмы “Гаспадар” (польскімі кінадакументалістамі) і “Драўляны народ” (студыяй “Беларусьфільм”).

У 2014 годзе аддзелам ідэалагічнай работы, культуры і па справах моладзі Пружанскага райвыканкама быў рэалізаваны праект “Вясковы рэнесанс” (аўтар і каардынатар праекта – загадчыца аддзела традыцыйнай культуры ДзУК “Брэсцкі АГКЦ” Быцко Л.М.). Праект фінансаваўся нямецкім прадстаўніцтвам народных універсітэтаў. Мэтамі праекта былі: апрацоўка твораў Мікалая Тарасюка ад шашаля, выраб і ўстаноўка паклоннага драўлянага крыжа з прозвішчамі жыхароў вёскі, распрацоўка і ўстаноўка гісторыка-этнаграфічнай карты вёскі Стойлы, правядзенне свята вёскі “Я родам са Стойлаў”.

14.01.2015 года Мікалая Тарасюка не стала, але ягоная філасофія і ягоная творчасць жыве ў яго работах.

Традыцыі ганчарнай вытворчасці з аўтэнтычнымі элементамі вёска Гарадная, Столінскі раён, Брэсцкая вобласць

Вёска Гарадная Столінскага раёна Брэсцкай вобласці славутая сваім ганчарным промыслам, які бярэ пачатак у XV стагоддзі. Першае літаратурная згадка пра Гарадную адносіцца да 1448 года. У мінулым Гарадная мела статус мястэчка і валодала Магдэбурскім правам і ўласным гербам. Сёння вёска Гарадная – цэнтр сельскага савету.

Да нашага часу ганчарны промысел ў Гарадной існуе ў сваім аўтэнтычным стане. Тут захавалася традыцыйная тэхналогія апрацоўкі гліны, вырабу посуду на нажных ганчарных колах і яго апалу, існуе мясцовая метралогія – сістэма назваў ганчарных форм. Традыцыйны гараднянскі посуд мае буйныя, шарападобныя формы, дасканалыя прапорцыя. Найбольш характэрны белагліняны посуд з выразным дэкорам – роспісам чырвонай глінай (ангобам).

У пасляваенны час ганчарная вытворчасць у Гарадной пачала імкліва скарачацца. Гэта было выклікана забаронай ў СССР на індывідуальнае прадпрымальніцтва, высокімі  падаткамі, дэмаграфічнымі зрухамі і адтокам маладога пакалення з вёскі ў горад. Не далі плёну спробы Пінскай фабрыкі мастацкіх вырабаў супрацоўніцтва з гараднянскімі ганчарамі ў 1970-я гады.

Разам з тым у перыяд 1970 – 1990-х гадоў рамяство гараднянскіх ганчароў было асэнсоўвана ў якасці набытку нацыянальнай культуры і мастацтва. Вырабы ганчароў Аляксандра Вячоркі, Фёдара Шелеста, Івана Яроміча, Аўрама Басаўца, Андрэя Кісяля, Івана Гембіцкага дэманстраваліся на шматлікіх выстаўках у Беларусі, Маскве і ў замежжы. У 1992 годзе Рэспублікай Беларусь была выпушчана паштовая марка з выявай гараднянскага посуду. На Першым рэспубліканскім свяце-конкурсе “Гліняны звон” у 1996 годзе майстрам года быў абраны гараднянскі ганчар Мацвей Пячонка. У 2004 годзе патомны ганчар Аўрам Басавец атрымаў спецыяльную прэмію Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь дзеячам культуры і мастацтва.

У 1997 г. Брэсцкі абласны грамадска-культурны цэнтр падрыхтаваў відэафільм аб ганчарстве Гарадной “Кола жыцця”.

У 2003 годзе па рашэнні Столінскага райвыканкама ў Гарадной быў створаны Цэнтр ганчарства. Ён размешчаны ў памяшканні Гараднянскага сельскага Дома культуры. Тут рамяству навучаюцца мясцовыя школьнікі, якім ганчарную справу выкладаюць патомныя ганчары.

У 2008 годзе на базе УК “Столінскі раённы краязнаўчы музей” быў адчынены ў в.Гарадная яго філіял-сядзіба ганчара.

Па ініцыятыве і пад кіраўніцтвам ДзУК “Брэсцкі АГКЦ” з 2008 года (з перыядычнасцю раз у два гады) праводзяцца Міжнародныя пленэры ганчароў з удзелам майстроў з далёкага і бліжняга замежжа (Літвы, Латвіі, Польшчы, Украіны, Грузіі, Арменіі, Малдовы, Швецыі, Даніі, Расіі і інш.). За час правядзення пленэраў была створана музейная экспазіцыя, якая налічвае звыш 200 экспанатаў. Таму для размяшчэння вышэйназванай калекцыі ў 2013 годзе ў Цэнтры ганчарства была створана выставачная зала

   Старадаўняя тэхналогія вырабу драўлянага бандарнага посуду, Іванаўскі раён

Тэхналогія вырабу драўлянага бандарнага посуду першапачаткова была шырока распаўсюджана сярод жыхароў вёскі Рылавічы Іванаўскага раёна і ўнікальна тым, што не патрабавала нічога штучнага, а выраблялася згодна пажаданняў заказчыка – ад неабходных памераў да мэты выкарыстання.

Вядома, што вёска Рылавічы згадваецца ў пачатку XVI стагоддзя, як цэнтр бондарства, дзе рабілі бандарны посуд для каралеўскага двара Рэчы Паспалітай.

Яшчэ ў першыя дзесяцігоддзі ХХ стагоддзя большасць посуду ў дамашняй гаспадарцы селяніна было з дрэва. Кублы, бочкі, дзежкі, вёдры, цэбры, кварты, ражкі – гэта невялікі пералік бандарнага посуду, без якога не магла абыйсціся ні адна сялянская сям’я. Усё гэта выраблялася ў вялікай колькасці рылавіцкімі бондарамі, а рэалізаваць сваю прадукцыю яны маглі на рыначных пляцоўках Пінска, Століна, Лунінца, Давыд-Гарадка, Любяшова, Маневічаў, Янова, Драгічына, Кобрына. Слава вёскі ў бандарнай справе пратрымалася амаль да канца XX стагоддзя.

Мясцовыя майстры ганарацца сваёй традыцыяй вырабу бандарнага посуду, высокаэкалагічнасць якога спрыяе шырокаму прымяненню для захоўвання і засолкі агародніны і садавіны.

Мастацтва выцінанкі Брэсцкай вобласці

Мастацтва выцінанкі фарміруе пачуццё ідэнтычнасці, выконвае функцыю трансляцыі традыцый, праз тэматычныя вобразы і сюжэты, прымеркаваныя да святаў народнага і царкоўнага календара, садзейнічае павазе да культурнай разнастайнасці творчасці чалавека, з’яўляецца свайго роду асобным напрамкам мастацтва.

Найбуйнейшае адраджэнне выцінанкі на Брэстчыне пачалося ў пачатку 2000-х гадоў, калі, ужо тады, знакаміты берасцейскі майстар выцінанкі Святлана Вяль правяла шэраг майстар-класаў для работнікаў культуры вобласці, пасля чаго сцены ўстаноў культуры, а затым і вокны дамоў пачалі аздабляцца класічнымі народнымі сюжэтамі выцінанкі (дрэва жыцця, птушкі і інш.).

На сённяшні час у вобласці грунтоўна займаюцца тэхнікай “выцінанка” і перадачай яе малодшаму пакаленню каля 10 выбітных майстроў. З мэтай захавання і перадачы наступнаму пакаленню навыкаў выразання мастацкіх твораў з паперы, ва ўстановах культуры ў дадзеным накірунку працуюць разнастайныя клубныя фарміраванні, якія вядуць актыўную работу, каб зацікавіць моладзь і далучыць да мастацтва выцінанкі.

Традыцыя веснавых карагодаў на Вялікдзень, праводную нядзелю і “Провады зімы”, в. Пінкавічы, Пінскі раён

У самым цэнтры беларускага Палесся, у вёсцы Пінкавічы Пінскага раёна існуе старажытная карагодная традыцыя, дзеі якой адбываюцца штогод, у першы дзень Вялікадня і да панядзелка наступнага тыдня.

         Святочны тыдзень Вялікадня (Велікодны тыдзень), пасля ранішняй царкоўнай службы, пачынаецца з гульняў і карагодаў. Жанчыны і дзяўчыны, з асаблівым хваляваннем і радасцю, пасля Вялікага посту, калі спяваць забараняецца, заводзяць першым танок “Траўка-мураўка чым нэ зэлёна…”, які спрыяе “абуджэнню” зямлі і росквіту расліннасці. Карагоды, сімвалізуючы вітанне сонечнага свяціла, праходзяць праз усю вуліцу, спыняючыся на скрыжаваннях, паступова далучаюць у свае кола жаночую палову жыхароў вёскі. Мужчыны і хлопчыкі – гуляюць ў біткі, качаюць яйкі па зямлі ці з дошчачак.

         Наступны тыдзень – правадны (на мясцовым дыялекце – проводна нэділя). У панядзелак пасля Велікоднага тыдня адбываюцца абрадавыя дзейства “Провады зімы”, якімі, па народнай традыцыі, праганялі зіму за раку. Провады складаюцца з карагода-шэсця жанчын, што паступова пераходзіць у бег з разрываннем вяровак “путаў зімы”, сімвалічна нацягнутых праз вуліцу і выхадам на бераг ракі, дзе здзяйсняюцца рытуалы, накіраваныя на багаты ўраджайны год і шчаслівую дзявоцкую долю. Спяваюць:“Да проводымо зыму да за гай, за долыну…”

         Дзяўчыны выбягаюць на луг ля ракі, якая працякае ля вёскі, забягаюць у ваду і вырываюць якую-небудзь расліну. Мераюцца: у каго даўжэйшая, тая будзе спраўнейшая і шчаслівейшая ў гэтым годзе (раней – у той вырасце добры лён). Назад, у вёску, ідуць спяваючы ўжо траецкія (куставыя) песні.

Традыцыя выпякання грачанага хлеба, Маларыцкі раён

На Маларытчыне, у непаўторным куточку Прыбужскага Палесся, з своеасаблівай гісторыяй і культурай, захавалася ўнікальная тэхналогія выпякання дамашняга хлеба з грачанай мукі.

         Пякарная традыцыя найбольш захавалася ў вёсках Арэхава, Брадзяцін, Гвозніца, Дрочава, Сушытніца, Хаціслаў, Ужова, Дарапеевічы Маларыцкага раёна. У залежнасці ад арэала распаўсюджвання традыцыі, хлеб з грачанай мукі мае свае ўстойлівыя і непаўторныя назвы, якія бытуюць у этнічнай супольнасці і маюць свае фанетычныя асаблівасці, самыя распаўсюджаныя з іх – “грэчанык”, “бабка”, “грэчаны хліб”.

         У кожнай гаспадыні свае адметнасці прыгатавання смачных боханаў хлеба з грачанай мукі. Але, галоўны сакрэт сапраўдных грачанікаў – хатняя мука, памолатая старым дзедаўскім спосабам – пры дапамозе каменных жорнаў, альбо млына.

         Сталыя людзі, часта ўспамінаюць аб тых часах, калі хлеб з чыстай жытняй прасеянай мукі, без пымясяў, быў раскошай. Такі хлеб называлі “пірагом”. Да новага ўраджаю, запасаў збожжа нехапала, хлеб змяняўся па якасці. Лічыліся яшчэ добрымі такія гатункі хлеба, як “градовы” і “паловы”. “Градовы” хлеб пяклі з непрасеянай мукі, “паловы” састаўлялі з двух частак – адну – з жытняй , а другую – з ячменнай, грачанай або аўсянай мукі. У небагатых сем’ях, альбо ў неўрадлівы год, ужывалі “мякінны” хлеб, для прыгатавання якога бралі прасеяную грачаную, аўсяную або жытнюю мякіну і дабаўлялі крыху мукі. “З мякінаю лёгка хадзіць, ды цяжка ногi валачыць”, – гаварылі пра такі хлеб. Здаралася, што ў галодныя гады хлеб пяклі з жалудоў, кары, лебяды. “Не бяда яшчэ, што ў хлебе лебяда – тады бяда, калі хлеба няма”.

Мабыць, з моманту выпечкі першага бохана і па сённяшні дзень хлеб – самы распаўсюджаны і самы сакральны і важкі прадукт у свеце.

Тапанімічны аб’ект “Княжая Гара”, в. Ляхчыцы, Кобрынскі раён

Упаўднёвым напрамку ад вёскі Ляхчыцы Кобрынскага раёна знаходзіцца пагорак, які называецца Княжая гара. Пра гэтую гару існуе паданне.

Даўно тое было. Княгіня Вольга тут праходзіла. Была яна руская… Некалі забілі мужа яе, Уладзіміра, і пайшла Вольга ваяваць з ворагамі… Вольга хітрасцю перамагла ворагаў, перакаваўшы ў коней капыты наадварот. Але за Дзівінам быў пост, і адтуль салдаты яе даганялі. У той час гара над балотамі стаяла, лесу на ёй не было. Там княгіня і спынілася. Варожыя войскі наступалі з поўдня, ад Навасёлак. На гары і напаткала смерць Вольгу… Там яе і пахавалі. Як кажуць, магіла была амаль пад вяршыняй. 3 таго часу гара і завецца Княжаю.

Княжая гара аказала вялікі ўплыў на развіццё вёскі Ляхчыцы і суседняй акругі. У Пакроўскай царкве вёскі Хабовічы, у прыход якой уваходзяць Ляхчыцы, захоўваўся летапіс пра падзеі, звязаныя з урочышчам, а 24 ліпеня “на Вольгу” адзначаецца прыстольнае храмавае свята.

Вёска Ляхчыцы мае афіцыйныя геральдычныя сімвалы – герб і сцяг, на якіх адлюстравана княгіня Вольга.

Местачковы калядны карнавал “Конікі”, г. Давыд-Гарадок, Столінскі раён

Штогод, 13 студзеня, жыхары Давыд-Гарадка ходзяць шчадраваць, і робяць яны гэта па асабліваму – абавязкова з “конікам”.

Да ўнікальнага свята рыхтуюцца цэлы год, шыюць касцюмы ды вырабляюць маскі, а затым асобнымі гуртамі калядоўшчыкаў у традыцыйных і сучасных масках уваходзяць у кожны дом з песнямі і музыкай, добрымі пажаданнямі, разыгрываюць сцэнкі.

Традыцыйныя персанажы маюць сваю ролю – Дзед і Баба (сімвалізуюць продкаў), Мядзведзь, якога вядзе на ланцугу Цыган, для весялосці, Цыганка з лялькай-немаўлём – варожыць, Воўк з трубой або горнам сігналіць пра падыход начных шчадроўнічкаў, Чорт, Смерць з касой – пужаюць дзяцей, а Бык, Казёл, Карова, Ліса, Баран, Заяц уключаюцца ў тэатралізаванае дзейства па сітуацыі. На чале кожнага гурта – вершнік на Кані (ён носіць на сабе адмысловым чынам вырабленую канструкцыю з маскай Каня, сам апрануты ў шынэль, у руках шабля або іншыя атрыбуты). Выконваюцца традыцыйныя песні-шчадроўкі.

Гарадчукі ганарацца сваім абрадам “Конікі”, які захавалі ў жывой традыцыі. У многіх сем’ях беражліва захоўваецца абрадная калядная атрыбутыка. Хлопцы самі робяць для сябе “Коніка” і іншыя маскі. Унікальная Гарадоцкая традыцыя падтрымліваецца і мясцовай школай, дзеці робяць маскі і вучацца іх абыгрываць, там жа ствараюцца гурты і развучваюцца шчадроўныя песні.

Усе жыхары Давыд-Гарадка ў кожнай хаце рыхтуюць святочную вячэру з традыцыйных страў і збіраюцца ўсёй сям’ёй за святочным сталом, запрашаюць сваякоў і сяброў у госці і чакаюць прыходу “конікаў”. Бывае, што гуртоў 10 прыходзіць у Шчодры вечар – усіх частуюць і адорваюць.

Традыцыя прыгатавання рыбы, сушанай у печы на саломе, і страў на яе аснове вёсак Спорава, Пескі, Здітава, Хрыса, Бярозаўскі раён

Традыцыяпрыгатавання рыбы сушанай у печы на саломе і страў на яе аснове ўяўляе сабой звычаі, веды і навыкі, а таксама звязаныя з імі інструменты, прадметы і культурную прастору вёсак Бярозаўскага раёна, лакалізаваных вакол возера Спораўскае.

Як у даўніну, так і да гэтага часу сушаная ў печы рыба і традыцыйныя стравы з яе карыстаюцца вялікай павагай і гатуюцца ў сем’ях жыхароў вёсак Спорава, Пескі, Здітава і Хрыса. Кулінарныя рыбныя традыцыі рэгіёну – гэта прастата народных рэцэптаў, шырокае выкарыстанне мясцовых прадуктаў і іх незвычайныя камбінацыі.

У кожнай хаце гаспадары маюць дачыненне да гэтай традыцыі. Яны ловяць, гатуюць і частуюць гасцей сушанай рыбай.

Для сушкі рыбы ў печы ў час жніва нарыхтоўваюць снапочкі роўнай жытняй саломы даўжынёй 40-60 см. Адзін снапочак можна выкарыстоўваць некалькі разоў. Зараз, калі не заўсёды ёсць салома, выкарыстоўваюць пучкі сцябла кропу, каляндры, часнаку, чароту азёрнага, піжмы. Але найсмачнейшая рыба сушаная на саломе.

Рыбу патрэбна падрыхтаваць (на спораўскім дыялекце: “окутаты”):“Трэба, коб рыба хвостом махала, як ты йіі кутаеш” – кажуць у Спораве. Далей рыбу неабходна вызваліць ад лускі (“пачасаць”), выпатрашыць (“папароць”), дастаць жабры, памыць у некалькіх водах.

         Сушаную рыбу ядуць як саму па сабе, так і выкарыстоўваюць як аснову для адметных традыцыйных страў, якія гатуюць не толькі паўсядзённа, але і на святы або памінкі, ужываюць у шматлікія посныя дні (абавязкова – квас на вячэру на Дзяды).

Сушаная ў печы рыба застаецца асаблівым ласункам у кожнай сям’і, пачастункам і жаданым гасцінцам. А стравы з рыбы на сталах займалі і цяпер займаюць адно з галоўных месцаў, нараўне з хлебам.

Мастацкія практыкі саломапляцення, Брэсцкая вобласць.

Сучасныя вырабы з саломы – гэта метафарычная трансляцыя гістарычнай самабытнасці беларускага народа, этнаграфічная з’ява, якая сфарміравалася ў важкі па сваёй грамадска-культурнай значнасці вобраз, атрымаўшы назву “беларуская саломка”.

         Салома як матэрыял для пляцення, на думку даследчыкаў, пачала выкарыстоўвацца чатыры тысячы год таму, з развіццём земляробства. Даступнасць матэрыяла дазваляла выкарыстоўваць яго ў розных сферах – ад аграрнай да магічнай. З цягам часу, ўжыванне ў розных звычаях і абрадах, засталося сімвалічным, жывая народная традыцыя страціла ўтылітарнасць і набыла дэкаратыўную мастацкасць, а спрыяла гэтаму “патрыярх” беларускай саломкі, народны майстар Рэспублікі Беларусь, Вера Ільінічна Гаўрылюк (1904-1985) з Брэста, па ініцыятыве якой у 60-х гадах ХХ стагоддзя вырабляліся саламяныя рэчы на Брэсцкай фабрыцы сувеніраў. Менавіта з таго часу прынята лічыць пачатак адраджэння мастацтва саломапляцення, якое хутка стала адным з найбольш папулярных відаў сучаснага народнага мастацтва Беларусі.

         Саломапляценне на Берасцейшчыне – традыцыйны від дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, распаўсюджаны на тэрыторыі ўсёй вобласці. На цяперашні час зафіксавана звыш трыццаці выбітных майстроў, якія займаюцца гэтым відам творчасці. Сувенірныя вырабы з саломы – адметная рыса прэзентацыйных мерапрыемстваў аб Беларусі. Гэта спадчына, што перадаецца ад пакалення да пакалення, як прыклад этнічнай самабытнасці нашага народа.

Традыцыя памінання продкаў, вёска Раздзялавічы, Ганцавіцкі раён.

Традыцыя ўяўляе сабой зварот да продкаў з мэтай іх ушанавання, просьбай лепшага жыцця, здароў’я, добрага ўраджаю.

Штогод на могілкі “будзіць продкаў” ідуць тройчы – на другі дзень Вялікадня, на Успенне і на Дзяды.

Жанчынам-нябожчыкам вышываюць фартушкі, мужчынам – ручнікі, дзецям рыхтуюць стужкі. “Пасха валікое свято не одно для жывых, яго і ўмерлыя ждуць” – гавораць вяскоўцы.

На другі дзень Вялікадня раніцай, пасля святочнага сняданку, збіраюць у торбачку падрыхтаваныя рэчы і стравы: фарбаваныя яйкі, булку, мясныя стравы, цукеркі, салодкую з журавінамі ваду, бяруць грамнічную свечку і ўся сям’я ідзе на могілкі. Перад варотамі на могілкі перахрышчваюцца, падыходзяць да званіцы (маленькі колакал з былой царквы, які ўстаноўлены на вялікім дубе на могілках). Просяць званара: “Здрастуй, дзядзько, мы просім вас позвоніць про нашу родню, опавясціць што прыйшлі родныя”. Ён звоніць, яму кладуць ці яйка, ці булку, ці грошы і тады ўсе ідуць да магіл сваіх родных.

На магіле гаспадара (дзеда, мужа), запальваюць свечку выкладваюць на столік пачастункі і клічуць да стала ўсю радню. Крышачку льюць на кожную магілку салодкую ваду і прыгаворваюць: “Каб прышлі помогаць огорода доглядаць, коб прышлі ды подказалі шчо, мо шчо забылі”, гавораць з імі, дзякуюць, шчо памагалі пры жыцці, навязваюць на помнікі падрыхтаваныя самаробныя рэчы. Пасля могілак збіраюцца ў хаце аднаго з прадстаўнікоў роду і працягваюць свята. Садзяцца за стол, яшчэ раз клічуць сваіх памерлых родных: “Прыходзьце до нас разом Вялікдзень святковаць”.

Другі раз ідуць на могілкі на Успенне. Раніцай устаюць, апранаюць чыстае адзенне, чытаюць малітву “Отчэ наш”, ці “Святая Багародзіца”, снедаюць. На могілкі ў гэты дзень абавязкова ідзе гаспадыня (астатнія па жаданню). У торбу складае гародніну, для таго, каб “адчытацца што за лета нагадавала”, раскладвае на столік ля магілкі родных і кажа: “Наце і вам долю вашу”.

Трэці раз памінаюць родных на Дзяды. Да абеда ідуць на “могліцы” “зваць да стала”. У гэты раз нічога на могілкі не нясуць, проста заходзяць да сваёй радні паклікаць іх у сваю хату: “Ходзеце на обед до нас, мы ўжэ готовыя, а вы ляжыце… Прыходзьце вачэраць…”. Вечарам вараць посны квас з грыбамі. На стол ставяць кашу, мёд, кісель, запальваюць свечку. Перад сном усіх памерлых яшчэ раз успамінаюць услых, прыказваюць: “Поможыце год перажыць, коб быў мірны, урожайны, коб усе здоровыя былі…”, на стале пакідаюць стравы, сярод іх – абавязкова “сыту” (салодкая вада з кавалачкамі хлеба) і ідуць класціся спаць.

Традыцыі вырабу і выкарыстання ўбору лелікаўскай свахі, в. Лелікава, Павіцце, Кобрынскі раён.

У Кобрынскім раёне да сённяшняга дня захавалася традыцыя вырабу адметнага народнага строю – лелікаўскай свахі. Сваха выконвала асаблівую ролю на лелікаўскім вяселлі. Звычайна, на вяселлі, была старэйшая сваха і “свашкі” – маладыя жанчыны і нават дзяўчынкі-падлеткі з роду жаніха. Старэйшай свахай выбіралі родную сястру ці родную цётку жаніха, якая сачыла за паслядоўнасцю вясельных абрадаў, удакладняла іх пачатак і завяршэнне, удзельнічала ў галоўных момантах вяселля. Свашкі па чарзе спявалі прыпеўкі і танцавалі. Свах на вяселлі павінна было быць не менш, як пяць-сем. Традыцыя вылучаць адмысловым уборам сваху, мае працяг на тэрыторыі Драгічынскага раёна (в. Радастава), а таксама ў памежных Ратнаўскім і Любяшоўскім раёнах Валынскай вобласці Украіны.

         З матэрыялаў навуковых даследаванняў вядома, што ў пачатку 20 ст. убор свахі з в. Лелікава адпавядаў строям замужніх жанчын Кобрыншчыны: ільняная сарочка, спадніца (ільняны “палатнянык” або шарсцяны андарак), фартух, тканы пояс з падоўжна-паласатым арнаментам. Адзенне звычайна шылася ўручную з натуральных матэрыялаў. Адметнасць убрання свахі – незвычайны галаўны ўбор, асноўныя часткі якога, складаюцца з плата і стракатай кароны з паліхромных стужак і рознакаляровага пер’я з хваста і шыі пеўня.

У 30-40-я гады ХХ ст. ва ўбранні лелікаўскай свахі адбыліся змены. Паступова знікаюць тканыя і вышытыя элементы. Традыцыйныя ткацкія прыёмы і тэхнікі вышыўкі ва ўпрыгожванні фартуха, кашулі, спадніцы заменены аплікацыяй каляровым сацінам, атласнымі стужкамі і вышыўкай машынным радком. З’явіліся адметныя арнаментальныя элементы (“вочы”). У выніку, убранне свахі ўжо адрозніваецца ад звычайнага святочнага кобрынскага строю іншым мастацка-пластычным і каларыстычным вырашэннем, вылучаецца сваёй павышанай дэкаратыўнасцю.

         Да сярэдзіны 20 ст. захоўвалася жывая традыцыя вырабу ўбору свахі спецыяльна да вяселля. Потым гэты камплект адзення зберагаўся амаль у кожнай сям’і, асабліва там, дзе былі маладыя дзяўчаты.

Тэхналогія вырабу шчэпавай птушкі-абярэга, Бярозаўскі раён.

У народнай культуры Бярозаўскага раёна традыцыя вырабу выявы птушкі расшчапленнем драўніны мае даўнія глыбокія карані, якія прагледжваюцца з XVIII-XIX стагоддзяў. Птушка трывала існавала ў побыце сялян і набыла свае адметныя рысы і формы з адмысловымі прыемамі выканання.

         Сфарміраваныя формы надаюць птушцы лёгкасць і чуласць да руху паветра. У абрысах праглежваецца імкненне да развароту пёркаў у кола, што нагадвае сонца ці расчыненую далонь маці, якая аберагае, ахінае. Выразаны па краях пёркаў узор мае геаметрычныя, традыцыйныя формы трохкутніка. Калі пёркі зводзяцца ў замок, трохкутнікі змыкаюцца і атрымоўваецца прамавугольнік.

         Шчэпавая птушка з’яўляецца традыцыйнай цацкай для немаўля і адначасова абярэгам ад “дурнога вока”. А ў час вялікіх святаў птушка ўпрыгожвала чырвоны кут і засцерагала дом і сям’ю.