СЯМ'Я ПУСЛОЎСКIХ

Пуслоўскія

Косава, якое перайшло ва ўладанне сям'і Пуслоўскіх, стала толькі адным з многіх набыткаў Войцэха Яна Пуслоўскага (1762–1833) – паспяховага прадпрымальніка і фінансіста, прадстаўніка дваранскага герба «Шэліга».

У лепшыя часы гаспадарчая імперыя Пуслоўскага, які займаў таксама ганаровы пост маршалка шляхты Слонімскага павета, аб'ядноўвала дзясяткі тысяч гектараў пахатнай зямлі, лугоў і лясоў. Ва ўладаннях пражывала каля 40 тысяч сялян. Войцэх Пуслоўскі актыўна развіваў мясцовую прамысловасць. Ён валодаў цагельняй і папяровай фабрыкай пад Вільняй, вытворчасцю паперы ў Альбярціне, суконнай фабрыкай у Хомску (дзе працавала першая на Беларусі паравая машына), дывановай фабрыкай у Косаве, складамі лесу, шкіпінаравым заводам у Міхаліне, не кажучы ўжо пра вінакурню, смалярню, млын, бровар і г.д. Мільянер будаваў дарогі і дамы, меў на ўтрыманні «танна» коней пры паштовых станцыях, славіўся як фундатар цэркваў і касцёлаў. Войцэх Пуслоўскі меў шырокія сувязі ў Пецярбургу, Вільні і Варшаве, яго прымаў сам імператар Аляксандр I (якога пазней Войцэх частаваў абедам у сваёй «воласці»).

У асяроддзе яго сяброў і добрых знаёмых ўваходзілі многія вядомыя людзі таго часу. Сярод іх, напрыклад, вядомы паэт Юльян Нямцэвіч, які не раз гасцяваў у Пуслоўскага і высока цаніў яго дзелавітасць.

У магнацкай пары было пяцёра сыноў і дзве дачкі. Малодшы сын Вандалін Пуслоўскі, па ініцыятыве якога праз некаторы час быў пабудаваны Палац у Косаве, нарадзіўся ў 1814 годзе ў Песках. Ён атрымаў у спадчыну ад бацькі не толькі частку маёмасці, але і прадпрымальніцкі талент. Па традыцыі, якая існавала на той час у дваранстве, у дваццацігадовым узросце ён паступіў на вайсковую службу. У траўні 1835 года атрымаў чын падпаручніка Корпуса інжынераў шляхоў зносін, а ў лістападзе таго ж года звольніўся ў запас па прычыне "хатніх інтарэсаў», г.з. вярнуўся да гаспадарчых спраў.

З юнацтва Вандалін праяўляў сябе як надзвычайна рознабаковая асоба. Ён захапляўся археалогіяй, фатаграфіяй, нумізматыкай, архітэктурай і выяўленчым мастацтвам. З цягам часу стаў адным з найбуйнейшых калекцыянераў, асаблівая ўвага надавалася жывапісу і рэдкім кнігам.

Дзякуючы завяшчанню бацькі Вандалін атрымаў правы на косаўскія землі, уключна фальварак Мерачоўшчына – малую радзіму Тадэвуша Касцюшкі. Ідэя захаваць сядзібу Касцюшкаў у творчых задумах маладога шляхціца спалучалася з рамантычнай марай узвядзення замка, які стаў бы пераемнікам іх радавога палаца ў Песках і пераўзыходзіў апошні па архітэктуры і інжынерыі.

У 30-х гадах XIX стагоддзя яго задумы сталі здзяйсняцца. Праект Вандаліна Пуслоўскага па сваіх маштабах не меў роўнага, і раней ніхто ў сям'і падобнага да яго не рэалізоўваў. У 1838 годзе ў абраным месцы на ўзгорку быў закладзены Палац у неагатычным стылі з модным на той час англійскім паркам. Драўляны домік Касцюшкі пры гэтым арганічна дапасоўваў зялёнае ўбранне галоўнага аб'екта, вакол яго ладзіліся клумбы, засыпаліся дарожкі і г.д.

Пасля завяршэння будоўлі небывала велічны палац-замак узвышаўся над наваколлем і упрыгожваў наваколле Мерачоўшчыны і ўвесь Косаўскі край. Яго запамінальная архітэктура, раскоша і хараство інтэр'ераў захаплялі нават арыстакратаў з Варшавы і Санкт-Пецярбурга, якія шмат пабачылі на сваім вяку. Гэта быў сапраўдны трыумф, прыжыццёвы помнік і ўзнагарода Вандаліну Пуслоўскаму, які змог здзейсніць сваю мару.

На працягу стагоддзяў радавым маёнткам Пуслоўскіх з'яўляліся Пескі – цяпер гэта вёска Старыя Пескі ў Бярозаўскім раёне. У канцы XVIII – пачатку XIX стст. тут быў пабудаваны прасторны палац з маляўнічым паркам. Яго ўнутранае ўбранне і знешні выгляд выклікалі захапленне славутага літаратара і гісторыка Юльяна Нямцэвіча, сюды наведваліся госці графа Войцэха Пуслоўскага. У 1843 годзе палац быў знішчаны пажарам, да нашых дзён захавалася толькі ўязная брама.

Старэйшы брат Вандаліна Пуслоўскага – Ксаверый (1806–1874) – увайшоў у гісторыю Беларусі і Польшчы як навуковец, філантроп, падарожнік, калекцыянер і чалавек, блізкі свету мастацтва. Ён адмовіўся ад бацькоўскай спадчыны, пасля заканчэння знакамітага Collegium Nobilium, прысвяціў сябе навуцы, дадатковую адукацыю ў галіне хіміі атрымаў у Парыжы. У Варшаве стварыў адну з самых перадавых хімічных лабараторый, дарагое абсталяванне якой затым бязвыплатна перадаў земляробчаму таварыству.

З 1849 года Ксаверый Пуслоўскі валодаў паладыянскай вілай Крулікарня, якую выкупіў у князя Міхаіла Радзівіла, апошняга віленскага ваяводы. З цягам часу у Крулікарне ім была сабрана выдатная калекцыя твораў мастацтва.

Пасля працяглай хваробы і смерці Ксаверыя раскошны палац у Макотуве пад Варшавай перайшоў да Вандаліна Пуслоўскага.

Палац

Палац быў пабудаваны па праекце архітэктара Францішка Яшчолда (1808–1873), які ў свой час вучыўся ў Варшаўскім універсітэце. На тэрыторыі сучаснай Беларусі па заказах мясцовай шляхты Яшчолдам створана некалькі палацава-паркавых ансамбляў. Косаўскі – найбольш значны з іх.

Палац перажыў значную рэканструкцыю, праект якой належаў знакамітаму польскаму рэстаўратару і архітэктару Уладзіславу Марконі (1848–1915). Інтэр'еры тады ж нанава аформіў салонны мастак і дэкаратар Францішак Жмуркі (1839–1910). Ён скончыў Кракаўскую школу мастацтваў, з'яўляўся вучнем Яна Матэйкі.

Дзякуючы намаганням гэтых таленавітых людзей і, вядома, пры непасрэдным удзеле саміх уладальнікаў (Вандаліна Пуслоўскага і яго жонкі Ядзвігі Язерскай) Косаўскі палац быў ператвораны ў сапраўдную жамчужыну.

Агульная плошча ансамбля, які ўключаў тэрасны пейзажны парк з трыма штучнымі сажалкамі, складала больш за 40 гектараў. Велічны будынак Палаца з фасадам працягласцю 120 метраў размяшчаўся на пагорку. Дамінуючым архітэктурным стылем Яшчолд абраў англійскую неаготыку; дванаццаць зубчастых вежаў будынка сімвалізавалі месяцы года. Стральчатыя вокны, аркі, іншыя элементы архітэктурнага дэкору надавалі будынку рамантычны выгляд крэпасці – ён быццам сыйшоў са старонак сярэднявечнай сагі. Гэтае ўражанне яшчэ больш падмацоўвалася ўнутраным убраннем Палаца. Напрыклад, на працягу года сонца па чарзе цалкам напаўняла сваім святлом пакой за пакоем – кожны раз падобнае «сонцастаянне» доўжылася два з паловай дні. Бакавыя крылы збудавання злучаліся з выступам галоўнай часткі Палаца вузкімі галерэямі, як у класічных замках.

Першапачаткова ў Палацы налічвалася 88 залаў і пакояў. Пасля абнаўлення аб'екта з удзелам такіх майстроў, як Марконі і Жмурка, частка памяшканняў была перапланавана, іх інтэр'еры значна ўзбагаціліся. Дакладна вядома, што кожны пакой выглядаў непаўторна: ад колеру сцен да фрэсак і тонкай ляпніны. Кожная зала мела сваю назву і прызначэнне: «Бальная» – для танцаў і прыёмаў, «Чорная» – для картачнай гульні, «Ружовая» – для музіцыравання. Кожная зала была абсталявана камінамі. Старанна падбіраліся дарагія габелены, мэбля, скульптуры, кветкавыя вазоны і г.д.

Палац быў не толькі раскошным вонкава, але і зручным: дзейнічаў паветранагравальнік, падлогі падаграваліся ад паравых катлоў. Перадавая сістэма вентыляцыі была вельмі прадуманай. Па ўсім перыметры палаца размяшчаліся велічэзныя скляпенні, у якіх размяшчаліся ўсе элементы інжынернага абсталявання, а таксама гаспадарчыя памяшканні.

Завершанасць і пышнасць архітэктурнаму ансамблю надаваў парк, у якім расло каля 150 відаў раслін, непасрэдна каля Палаца размяшчаліся таксама аранжарэі. Дарожкі і лесвіцы-спускі дазвалялі шпацыраваць, спыняючыся на спецыяльных пляцоўках, адкуль адкрываліся лепшыя краявіды. Асобнай славутасцю з'яўлялася радавая сядзіба Касцюшкаў, якая знаходзілася на ніжняй тэрасе. Уздоўж дарожак стаялі скульптуры, дзе-нідзе білі бруі фантанаў, у якіх на сонцы гарэлі маленькія вясёлкі. На астраўку пасярод аднаго з вадаёмаў знайшлося месца рамантычнай альтанцы. Тэрыторыю ўпрыгожвалі жывапісныя брамы, фамільная капліца і іншыя пабудовы.

Творчая спадчына Францішка Яшчолда прадстаўлена галоўным чынам у палацава-паркавай і храмавай архітэктуры Беларусі і Польшчы.

  

Капліца-пахавальня роду Ажэшкаў ў вёсцы Закозель – унікальная па кампазіцыі, прыгажосці і стылістычнай гармоніі пабудова. Гэта адно з найстарэйшых неагатычных збудаванняў у Беларусі.

Палацава-паркавы комплекс у Патрыкозах (Польшча). Адзіны ў Мазовіі неагатычны палац, які называюць жамчужынай Падляшша.

Палац у Канстанцінаве (Польшча), перабудаваны па праекце Ф. Яшчолда

   

Уладзіслаў Марконі – архітэктар, кансерватар архітэктурных помнікаў і рэстаўратар. Аўтар шматлікіх будынкаў, вытрыманых у класічным стылі

Помнік Адаму Міцкевічу ў Варшаве. Уладзіславу Марконі належыць архітэктурна-планіровачнае рашэнне

Будынак гатэля «Брысталь» у Варшаве. Выгляд уваходу і аднаго з інтэр'ераў. Аўтарам праекта выступіў Уладзіслаў Марконі

  

Францішак Жмурка – польскі мастак, вучань Яна Матэйкі. Сярод яго карцін былі партрэты, жаночыя галовы, антычныя кампазіцыі, экзатычныя, гістарычныя, рэлігійныя і сімвалічныя сцэны

Матэрыяльных сведчанняў першапачатковага выгляду Палаца не захавалася. На шчасце, яго не спасціг трагічны лёс многіх іншых пабудоў – поўнае разбурэнне. Высокія стандарты якасці работ і пісьмовае інжынернае суправаджэнне былі ўласцівы рэалізацыі праекта ўзвядзення Палаца. Дзякуючы гэтаму асноўныя апорныя канструкцыі пераадолелі націск агню, непагадзі і часу, захаваўшы будынак у такім стане, які дазваляе правядзенне карпатлівай рэканструкцыі.

 

Папярочны разрэз палаца, сумешчаны з сучасным фота.

Выгляд дае ўяўленне падземнай часткі будынка, рознавышыннай разбіўцы прасторы і інжынернай складанасці збудавання ў цэлым.

План 1-га паверха (рэканструкцыя).

Згодна з класічным правілам аб замкавай архітэктуры, фасад будынка строга сіметрычны. Аднак унутры скрыта правільнае планіровачнае рашэнне – сведчанне працяглага і ўдумлівага сінтэзу эстэтыкі і функцыянальнасці.

Закладзены яшчэ Войцэхам Пуслоўскім сад, які акружаў будучы замак, падчас завяршэння будаўніцтва цалкам пераўтварыўся і набыў рысы класічнага еўрапейскага рэкрэацыйнага месца.

Падзелены будынкам палаца на дзве часткі, парк выглядаў унікальным як з пункту гледжання планіроўкі, так і азелянення.

Ад паўночнага фасада адкрываўся цудоўны від на наваколле. З боку рукатворнага ўзгорка быў разбіты тэрасны парк з некалькімі агляднымі пляцоўкамі для любавання краявідамі. Па традыцыях эпохі парк быў упрыгожаны копіямі антычных скульптур.

Перад паўднёвым, парадным фасадам Палаца быў закладзены парк іншага тыпу – англійскага, з разнастайнымі відамі дрэў і хмызнякоў.

Мастацкі вобраз экстэр'еру Палаца дакладна вывераны з пазіцыі адпаведнасці неагатычнаму стылю. Строгія, умерана дэкараваныя формы гарманіруюць з навакольным пейзажам, а агульныя прапорцыі збудавання служаць галоўнай мэце – Палац выглядае гарманічным практычна з любога ракурсу.

Асноўны дэкаратыўны элемент фасада – гатычныя стральчатыя аркі, на форме якіх зроблена рытмічнае дзяленне вялікіх паверхняў. Розныя варыяцыі спалучэнняў гэтых элементаў ствараюць незвычайны малюнак аконных вокладак і дазваляюць пазбегнуць манатоннасці, не парушаючы цэльнасці архітэктурнай задумы.

Палац, які належыць да еўрапейскай культурнай прасторы, несумненна ўваходзіць у скарбніцу архітэктурнай спадчыны Беларусі.

Усеагульнае захапленне рамантызмам ў Еўропе на мяжы XVIII–XIX стагоддзяў яскрава адлюстравалася ў архітэктуры. Узорамі неагатычнага стылю служылі старажытныя рыцарскія замкі, у якіх наглядна ўвасаблялася вядомае англійскае выслоўе «мой дом – мая крэпасць». Цяпер жа яны гублялі сваю былую ваяўнічасць і ператвараліся ў больш мірнае, утульнае жыллё.

Палац у Косаве – адзіны ў Беларусі прадстаўнік данага стылю рыцарскага замка. Невыпадкова за ім замацаваліся дзве раўназначныя назвы: «Палац Пуслоўскіх» – «Косаўскі замак».

Усім сваім абліччам Палац не ўладарыў над наваколлем. На працягу дзесяцігоддзяў яго вокны выпраменьвалі святло цудоўнага: у яго сценах гучала класічная музыка, інтэр'еры ўпрыгожвалі палотны вядомых жывапісцаў. Палац сустракаў персон вышэйшага грамадскага стану, літаратурных знакамітасцяў, дзеячаў навукі і мастацтва, з'яўляўся цэнтрам прыцягнення для культурнай эліты.

 

Адна з нешматлікіх паштовак з інтэр'ерам Белай (бальнай) залы. На пярэднім плане: камін, апраўлены вытанчанымі фрэскамі. Добра відаць багатае афармленне карнізаў і столі.

У 30-х гадах XX стагоддзя яшчэ захоўваліся сляды тэраснага парку, які падступаў да Косаўскага замка з поўначы. Значны – да 35 метраў – перапад вышынь забяспечваў захапляльны від на наваколле.