Чарнобыльская атамная электрастанцыя (ЧАЭС) размешчана на тэрыторыі Украіны, за 18 км ад горада Чарнобыль, за 150 км ад Кіева і за 16 км ад граніцы Беларусі. У 80-я гады XX стагоддзя гэта была самая магутная ў СССР атамная электрастанцыя.
Чацвёрты энергаблок ЧАЭС быў запушчаны ў прамысловую эксплуатацыю ў снежні 1983 года. На 25 красавіка 1986 года на ЧАЭС было намечана правядзенне праектных выпрабаванняў адной з сістэм забеспячэння бяспекі на чацвёртым энергаблоку, пасля чаго рэактар планавалася спыніць для правядзення планавых рамонтных работ. З-за дыспетчарскіх абмежаванняў спыненне рэактара некалькі разоў адкладвалася, што выклікала пэўныя цяжкасці з кіраваннем магутнасцю рэактара. 26 красавіка 1 гадзіну 24 мінуты адбыўся некатралюемы рост магутнасці, які прывёў да ўзрываў і разбурэння значнай часткі рэактарнай устаноўкі. У розных памяшканнях і на даху пачаўся пажар.
У выніку аварыі ў атмасферу быў выкінуты практычна ўвесь спектр радыенуклідаў, што накапіліся ў рэактары да моманту ўзрыву, у тым ліку ёду-131 (перыяд паўраспаду 8 дзён), цэзію-134 (перыяд паўраспаду 2 гады), цэзію-137 (перыяд паўраспаду 30 гадоў), стронцыю-90 (перыяд паўраспаду 28-29 гадоў). Першыя тыдні пасля аварыі асаблівую небяспеку для людзей уяўляў сабой радыеактыўны ёд, ізатопы якога, паступіўшы ў арганізм, канцэнтруюцца ў шчытападобнай залозе і выклікаюць яе апрамяненне.
У доўгатэрміновым плане асноўным дозаўтваральным радыенуклідам на большай частцы чарнобыльскага следу стаў цэзій-137. Аналіз радыеактыўнага забруджвання тэрыторыі Еўропы цэзіем-137 паказвае, што амаль 35 працэнтаў чарнобыльскага выпадання радыецэзія на еўрапейскім кантыненце знаходзіцца на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, таму наступствы Чарнобыля для Беларусі вызначаны як нацыянальнае экалагічнае бедства.
За пасляаварыйны перыяд плошча тэрыторыі Беларусі, забруджанай цэзіем-137, скарацілася практычна ўдвая. На сёння плошча забруджвання складае 12,3 працэнта ад усёй тэрыторыі краіны. Па стане на 1 студзеня 2023 года забруджанымі на ўзроўні звыш 1 Кі/кв.км застаюцца больш за 1,5 млн га лесу (15,5 працэнта ад агульнай плошчы ляснога фонду) і 825 тыс. га сельскагаспадарчых зямель (амаль 11 працэнтаў ад іх агульнай плошчы). Паступова зніжаецца доза знешняга апрамянення насельніцтва ў сувязі з распадам цэзію-137, радыяцыйная абстаноўка паляпшаецца. Аднак яна прадаўжае заставацца напружанай на тэрыторыі Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалагічнага запаведніка. На яго долю з усіх выпаўшых у Беларусі радыенуклідаў прыпала больш за 30 працэнтаў цэзію-137, 73 працэнты - стронцыю і 97 працэнтаў - ізатопаў плутонію.
Забруджванне тэрыторыі Беларусі не было раўнамерным. На яго характар паўплывалі ў тым ліку асаблівасці метэаралагічных умоў у перыяд з 26 красавіка па 10 мая 1986 года. У выніку ў Беларусі выдзелілася некалькі асноўных плям. Першая - гэта 30-кіламетровая зона вакол станцыі, дзе ўзроўні забруджвання глебы цэзіем-137 былі надзвычай высокія. Затым так званы паўночна-заходні след, да якога адносяцца паўднёвая і паўднёва-заходняя частка Гомельскай вобласці, цэнтральныя часткі Брэсцкай, Гродзенскай і Мінскай абласцей. Узроўні забруджвання ў гэтым следзе істотна ніжэйшыя, чым у блізкай зоне Чарнобыльскай АЭС. Трэцяя пляма знаходзілася на поўначы Гомельскай і цэнтральнай частцы Магілёўскай вобласці.
З першых дзён пасля катастрофы на ЧАЭС урад Беларусі пачаў праводзіць мерапрыемствы, накіраваныя на абарону насельніцтва, якое пражывала блізка ад станцыі. Адразу пасля аварыі было прынята рашэнне аб эвакуацыі насельніцтва з тэрыторыі, дзе магутнасць экспазіцыйнай дозы перавышала 25 мР/гадз (тэрыторыя прыблізна ў радыусе 10 км ад ЧАЭС). У беларускай частцы гэтай зоны эвакуацыя насельніцтва фактычна пачалася 2 мая. Затым было прынята рашэнне знізіць дозавую мяжу да 5 мР/гадз, што прыкладна адпавядала 30-кіламетровай зоне.
Населеныя пункты, размешчаныя ў зонах радыеактыўнага забруджвання
Чарнобыльская катастрофа закранула значную частку Беларусі. Згодна з данымі за 2023 год, на тэрыторыях радыеактыўнага забруджвання апынулася 3678 населеных пунктаў, у якіх пражывалі 2,2 млн чалавек; 479 населеных пунктаў спынілі існаванне. З пацярпелых ад чарнобыльскай катастрофы тэрыторый адселена 137,7 тыс. чалавек, з якіх 75 працэнтаў - жыхары Гомельскай вобласці. Адначасова з эвакуацыяй і арганізаваным перасяленнем самастойна пакінулі тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання амаль 200 тыс. чалавек.
За мінулы пасля аварыі перыяд у Беларусі ўдалося скараціць спіс населеных пунктаў, якія пацярпелі ад катастрофы на ЧАЭС. Пералік населеных пунктаў і аб'ектаў, што адносяцца да зон радыеактыўнага забруджвання, згодна з заканадаўствам пераглядаецца раз у 5 гадоў і карэкціруецца ў залежнасці ад змянення радыяцыйнай абстаноўкі, з улікам даных удакладняючага радыелагічнага абследавання населеных пунктаў.
З 1986 года і на пачатак 2023 года колькасць насельніцтва рэспублікі, якое пражывае на тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання, у тым ліку і за кошт пераходу часткі населеных пунктаў у больш чыстыя зоны, зменшылася на 1 254,8 тыс. чал., або на 57 працэнтаў, і на 1 студзеня 2023 года згодна з данымі Нацыянальнага статыстычнага камітэта складае 945,1 тыс. чалавек, у тым ліку 189 тыс. дзяцей.
Мяркуецца, што працэс вываду населеных пунктаў з зоны радыеактыўнага забруджвання прадоўжыцца. Паводле папярэдніх разлікаў, агульная колькасць населеных пунктаў, якія ўваходзяць у зону радыеактыўнага забруджвання, да 2025 года зменшыцца ў параўнанні з 2016 годам на 273, да 2035 года - на 626.
Зоны эвакуацыі і адсялення
На тэрыторыях Беларусі, дзе ў выніку аварыі на ЧАЭС аказалася немагчымым пражыванне насельніцтва, склаліся асаблівыя зоны - эвакуацыі (адчужэння) і адсялення.
Беларускі сектар зоны эвакуацыі (адчужэння) Чарнобыльскай АЭС уяўляе сабой кампактную тэрыторыю плошчай 1,7 тыс. кв.км. Насельніцтва, якое пражывала тут, было эвакуіравана ў 1986 годзе. Тады ж землі на гэтай тэрыторыі былі выведзены з гаспадарчага карыстання У 1988 годзе тут створаны Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалагічны запаведнік (ПДРЭЗ). Гэта адзіны ў свеце радыяцыйна-экалагічны запаведнік. У яго ўвайшлі асабліва забруджаныя тэрыторыі Хойніцкага, Нараўлянскага і Брагінскага раёнаў Гомельскай вобласці.
Зоны адчужэння і адсялення размешчаны на тэрыторыі 13 раёнаў Гомельскай і Магілёўскай абласцей, што стварае пэўныя цяжкасці па іх утрыманні.
На тэрыторыях зон эвакуацыі (адчужэння) і адсялення дзейнічае асаблівы прававы рэжым у мэтах прадухілення несанкцыянаванага пранікнення грамадзян і транспартных сродкаў, некатралюемага вывазу грузаў, спынення фактаў браканьерства, збору дароў лесу. Асноўныя падыходы да ўтрымання гэтых зон былі сфармуляваны ў Канцэпцыі ўтрымання зон адчужэння і адсялення.
Для ажыццяўлення кіравання зонамі адчужэння і адсялення, арганізацыі і кантролю за станам іх аховы і падтрымання ўстаноўленага законам рэжыму ўтрымання пастановай урада ад 8 чэрвеня 1992 года нумар 343 створаны спецыяльны орган - Адміністрацыя зон адчужэння і адсялення, прадстаўнікі якой працуюць у 13 забруджаных раёнах Гомельскай і Магілёўскай абласцей.
У адпаведнасці з законам "Аб прававым рэжыме тэрыторый, што падпалі пад радыеактыўнае забруджванне ў выніку катастрофы на Чарнобылькай АЭС" у зоне адчужэння дазваляецца толькі гаспадарчая дзейнасць, звязаная з забеспячэннем радыяцыйнай бяспекі, прадухіленнем пераносу радыеактыўных рэчываў, выкананнем прыродаахоўных мерапрыемстваў, а таксама навукова-даследчых і эксперыментальных работ.
У адрозненне ад зоны адчужэння на тэрыторыі зоны адсялення вядзецца строга абмежаваная гаспадарчая дзейнасць, звязаная з падтрыманнем у належным стане дарог, ліній электраперадачы і іншых аб'ектаў, маючых інфраструктурнае значэнне.
Дзейнасць у сферы функцыянавання тэрыторый радыеактыўнага забруджвання рэгулюецца са студзеня 2023 года Дзяржатамнаглядам.
Сістэма радыяцыйнага маніторынгу і кантролю ў Беларусі
У Рэспубліцы Беларусь створана і функцыянуе сістэма радыяцыйнага маніторынгу, якая ўвайшла ў нацыянальную сістэму маніторынгу навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь. У яе склад уваходзіць шырокая сетка пунктаў нагляду і акрэдытаваных лабараторый. Асноўныя аб'екты маніторынгу - атмасфернае паветра, глеба, паверхневыя і падземныя воды.
Радыяцыйны маніторынг забяспечваецца Міністэрствам прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя, Міністэрствам лясной гаспадаркі, Міністэрствам сельскай гаспадаркі і харчавання.
Згодна з данымі Дзяржатамнагляду, сетка пастаяннага маніторынгу навакольнага асяроддзя Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя ўключае 181 рэперную пляцоўку, 19 ландшафтна-геахімічных палігонаў. На метэаралагічнай сетцы праводзіцца радыяцыйны маніторынг прыземнага слоя атмасферы, у тым ліку вымярэння магутнасці экспазіцыйнай дозы гама-выпрамянення на 56 пастах, вымярэння радыеактыўных выпадзенняў з атмасферы на 30 пастах і радыеактыўных аэразоляў - на 6 пастах. На гідралагічных пастах пяці вялікіх і сярэдніх рэк рэспублікі, што працякаюць на забруджаных радыенуклідамі тэрыторыях, ажыццяўляецца маніторынг паверхневых вод.
Радыяцыйны маніторынг лесу праводзіцца на 92 пастаянных пунктах назірання. Аб'ектамі маніторынгу з'яўляюцца лясная падсцілка, глеба, драўняныя і хмызняковыя пароды, жывое наглебавае покрыва, дзікарослыя ягады, грыбы. Кантралюемыя параметры - магутнасць дозы гама-выпрамянення, запас радыенуклідаў у глебе, удзельная актыўнасць аб'ектаў маніторынгу. Сітуацыя па забруджванні сельскагаспадарчых угоддзяў удакладняецца раз у чатыры гады ў час радыяцыйнага маніторынгу глебы.
У адпаведнасці з патрабаваннямі дзеючага заканадаўства ў Рэспубліцы Беларусь забараняюцца вытворчасць і рэалізацыя прадукцыі, колькасць радыенуклідаў у якой перасягае дапушчальныя ўзроўні. У мэтах забеспячэння выканання гэтага патрабавання ў рэспубліцы створана і эфектыўна дзейнічае сістэма радыяцыйнага кантролю харчовых прадуктаў, харчовай і сельскагаспадарчай сыравіны, харчовай і іншай прадукцыі лесу, атрыманых на забруджанай радыенуклідамі тэрыторыі. Яе аснову складаюць ведамасныя сістэмы кантролю.
У рэспубліцы функцыянуюць амаль 1 тыс. падраздзяленняў радыяцыйнага кантролю арганізацый і прадпрыемстваў Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчавання, Міністэрства лясной гаспадаркі, Міністэрства аховы здароўя, Беларускага рэспубліканскага таварыства спажывецкіх саюзаў, іншых міністэрстваў, суб'ектаў гаспадарання. Падраздзяленні радыяцыйнага кантролю Міністэрства аховы здароўя, Дзяржстандарту ажыццяўляюць адпаведныя наглядныя функцыі.
Найбольш шматлікая - сетка падраздзяленняў радыяцыйнага кантролю Мінсельгасхарчу, што ўключае 517 лабараторый і пастоў. Для забеспячэння кантролю колькасці радыенуклідаў у прадуктах харчавання, сельскагаспадарчай і іншай прадукцыі выкарыстоўваецца больш за 2 тыс. адзінак радыеметрычнага і спектраметрычнага абсталявання. Штогод аналізуецца больш за 11 млн проб на ўтрыманне цэзію-137 і каля 18 тыс. - стронцыю-90.
У адпаведнасці з патрабаваннямі нарматыўных дакументаў, радыяцыйнаму кантролю падлягае ўся прадукцыя, што вырабляецца на тэрыторы радыеактыўнага забруджвання. На кожную партыю прадукцыі ў абавязковым парадку афармляецца дакумент, што засведчвае адпаведнасць утрымання радыенуклідаў устаноўленым узроўням.
Сацыяльная абарона і аздараўленне пацярпелага насельніцтва
У Беларусі створаны дзяржаўны рэгістр асоб, якія зведалі ўздзеянне радыяцыі ў выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, іншых радыяцыйных аварый, а таксама Адзіны чарнобыльскі рэгістр Расіі і Беларусі. У нацыянальны рэгістр унесены даныя аб 1,6 млн чалавек, у тым ліку 344 тыс. дзяцей.
Асноўны напрамак дзяржаўнай сацыяльнай палітыкі адносна грамадзян, якія пацярпелі ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, - аказанне дапамогі сацыяльна слабаабароненым катэгорыям насельніцтва, прадастаўленне льгот і кампенсацый, прадугледжаных законам Рэспублікі Беларусь "Аб сацыяльнай абароне грамадзян, пацярпеўшых ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, іншых радыяцыйных аварый".
Адна з важнейшых задач - павышэнне эфектыўнасці і паляпшэнне якасці медыцынскага забеспячэння ўдзельнікаў ліквідацыі наступстваў аварыі, санаторна-курортнага лячэння і аздараўлення пацярпелага насельніцтва, асабліва дзяцей, якія пражываюць на забруджаных тэрыторыях. Асновай сістэмы медыцынскага забеспячэння з'яўляецца спецыяльная дыспансерызацыя пацярпелых ад чарнобыльскай катастрофы грамадзян, што забяспечвае ранняе выяўленне захворванняў і своечасовае лячэнне, рэабілітацыю і правядзенне прафілактычных мерапрыемстваў. Адзначаецца, што за два гады ў Беларусі праведзена аздараўленне больш як 160 тыс. чалавек.
У рэспубліцы адкрыты новыя медыцынскія ўстановы, інстытуты, спецыялізаваныя клінікі і цэнтры. У 2003 годзе ў Гомелі пачаў працаваць пабудаваны пад патранажам Прэзідэнта Беларусі Аляксандра Лукашэнкі Рэспубліканскі навукова-практычны цэнтр радыяцыйнай медыцыны і экалогіі чалавека. Адкрыццё цэнтра дазволіла істотна наблізіць медыцынскую дапамогу да рэгіёнаў, якія найбольш пацярпелі ад чарнобыльскай катастрофы.
Раённыя бальніцы пастаянна аснашчаюцца сучасным медыцынскім абсталяваннем, на базе медустаноў арганізавана ўкараненне сучасных тэхналогій дыягностыкі і лячэння пацярпелых грамадзян - тэлемедыцына, ЯМР-тамаграфія і інш. За апошнія два гады ў рамках дзяржпраграмы па пераадоленні наступстваў катастрофы на ЧАЭС было набыта каля 800 адзінак тэхнікі рознага прызначэння. У прыватнасці, для медыцынскіх устаноў - машыны хуткай дапамогі, рэанімабілі, медыцынскае абсталяванне.
Адным з прыярытэтных аспектаў па захаванні і ўмацаванні здароўя дзяцей, якія пражываюць на забруджаных тэрыторыях, з'яўляецца рацыянальнае збалансаванае харчаванне. Усе навучэнцы агульнаадукацыйных устаноў, размешчаных на тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання, забяспечваюцца бясплатным харчаваннем, якое прадастаўляецца па месцы навучання за кошт сродкаў, што выдзяляюцца на ліквідацыю наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС.
Важным складнікам у захаванні здароўя з'яўляецца санаторна-курортнае лячэнне і аздараўленне. У адпаведнасці з дзеючым заканадаўствам непаўналетнія дзеці, якія пражываюць на тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання, дзеці, якія пражываюць на чыстай тэрыторыі і наведваюць школы, размешчаныя на забруджанай тэрыторыі, непрацуючыя інваліды І-ІІ груп маюць права на бясплатнае санаторна-курортнае лячэнне або аздараўленне. Асаблівая ўвага дзяржавай удзяляецца паляпшэнню матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння дзіцячых рэабілітацыйна-аздараўленчых цэнтраў, якіх у краіне 12. За апошні год уведзены ў эксплуатацыю спальны корпус на 166 месцаў у цэнтры "Жамчужына" ў Лепельскім раёне і фізкультурна-аздараўленчы комплекс з басейнам у цэнтры "Надзея" ў Вілейскім раёне.
Ад рэабілітацыі да ўстойлівага сацыяльна-эканамічнага развіцця
Рэалізацыя мэтанакіраванай дзяржаўнай палітыкі ў сферы ліквідацыі наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС дазволіла вырашыць шэраг важнейшых задач. Дзяржава прыняла значныя меры па вырашэнні радыяцыйна-экалагічных, медыцынскіх, сацыяльна-эканамічных і іншых праблем, звязаных з катастрофай на Чарнобыльскай АЭС. Асноўны інструмент для рэалізацыі дзяржаўнай палітыкі ў сферы пераадолення наступстваў чарнобыльскай катастрофы - дзяржаўныя праграмы.
Пасля распаду Савецкага Саюза Рэспубліка Беларусь вымушана была самастойна вырашаць увесь комплекс чарнобыльскіх праблем. 28 ліпеня 1992 года была адобрана Дзяржаўная праграма па пераадоленні ў Рэспубліцы Беларусь наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС на 1993-1995 гады і на перыяд да 2000 года. Паслядоўна былі прыняты і адобраны праграмы па пераадоленні ў Рэспубліцы Беларусь наступстваў катастрофы на ЧАЭС на наступныя перыяды: 1996-2000 гады, 2001-2005 гады і на перыяд да 2010 года, на 2006-2010 гады, 2011-2015 і на перыяд да 2020 года, на 2016-2020 і 2021-2025 гады.
Кожная з праграм змяшчае шэраг мерапрыемстваў для комплекснага вырашэння праблем у розных сферах. Праграмы бесперапынна ідуць адна за адной, дзякуючы чаму мерапрыемствы ажыццяўляюцца на пастаяннай аснове. Кожная наступная праграма фарміруецца з улікам змяненняў у постчарнобыльскай сітуацыі. Усе мерапрыемствы накіраваны на стварэнне ўмоў жыцця, якія дазваляюць мінімізаваць уплыў негатыўных наступстваў радыеактыўнага забруджвання і пры гэтым нясуць у сабе функцыі сацыяльнай абароны насельніцтва, аказваюць станоўчы ўплыў на сацыяльна-эканамічнае развіццё рэгіёнаў.
Нараўне з дзяржаўнымі праграмамі ліквідацыі наступстваў аварыі на ЧАЭС на працягу 37 гадоў у Беларусі рэалізоўваўся шэраг міжнародных праектаў. Вялікі ўклад у рэабілітацыю тэрыторый унесла выкананне праграм сумеснай дзейнасці па пераадоленні наступстваў чарнобыльскай катастрофы ў рамках Саюзнай дзяржавы. Выкананне саюзных чарнобыльскіх праграм ажыццяўляецца нараўне з дзяржаўнымі праграмамі Беларусі і Расіі. На гэты час ужо выкананы пяць саюзных чарнобыльскіх праграм, рэалізуецца шостая.
Праграмы далі магчымасць ажыццявіць значныя капітальныя ўкладанні ў будаўніцтва і аснашчэнне медыцынскіх аб'ектаў. Былі ажыццёўлены пілотныя праекты адраснай рэабілітацыі гаспадарак на забруджаных радыенуклідамі тэрыторыях. У рамках гэтых праграм ішло станаўленне, развіццё і практычная адпрацоўка новых падыходаў вядзення інфармацыйнай работы па чарнобыльскай тэматыцы, створаны Расійска-беларускі інфармацыйны цэнтр (РБІЦ) з аддзяленнямі ў Маскве і Мінску.
Дзяржаўная праграма па пераадоленні наступстваў катастрофы на ЧАЭС на 2021-2025 гады
У сакавіку 2021 года ўрад Рэспублікі Беларусь зацвердзіў Дзяржаўную праграму па пераадоленні наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС на 2021-2025 гады.
Сярод мэт дзяржпраграмы - сацыяльная абарона насельніцтва, якое пацярпела ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, безумоўнае забеспячэнне патрабаванняў радыяцыйнай бяспекі, паскоранае сацыяльна-эканамічнае развіццё і адраджэнне забруджаных радыенуклідамі тэрыторый.
Распрацоўка дзяржаўнай праграмы абумоўлена доўгатэрміновым характарам і маштабамі радыеактыўнага забруджвання рэгіёнаў краіны, якія патрабуюць прадаўжэння работ па падтрыманні на дасягнутым узроўні сацыяльнай і радыяцыйнай абароны насельніцтва і забеспячэнні жыццядзейнасці з мінімальнымі абмежаваннямі па радыяцыйным фактары, неабходнасцю прадастаўлення дзяржаўнай фінансавай падтрымкі.
Вырашаюцца такія задачы, як аказанне медыцынскай дапамогі, санаторна-курортнае лячэнне і аздараўленне пацярпелага насельніцтва, забеспячэнне радыяцыйнай абароны і адраснага прымянення ахоўных мер, садзейнічанне сацыяльна-эканамічнаму развіццю пацярпелых рэгіёнаў.
Удасканальваецца арганізацыя санаторна-курортнага лячэння і аздараўлення дзяцей, якія пражываюць на тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання.
Акрамя таго, у 2023 годзе зацверджана стратэгія па абыходжанні з радыеактыўнымі адходамі. Дакументам прадугледжана аптымізацыя пунктаў пахавання прадуктаў дэзактывацыі. Будзе створаны адзіны пункт пахавання радыеактыўных адходаў, першую чаргу аб'екта плануецца ўвесці ў эксплуатацыю да 2030 года. -0-
