У асноўных памяшканнях Палаца была выдатная акустыка. Гэта было адно з патрабаванняў Вандаліна Пуслоўскага. Гаспадар замка пастаянна ладзіў музычныя вечары і канцэрты, на якія запрашаліся знакамітыя выканаўцы. Яго імкненне да прыгожага з цягам часу дазволіла запоўніць залы і галерэі цудоўным зборам карцін і прадметаў мастацтва. Гонарам Пуслоўскіх і культурным скарбам Палаца з'яўлялася выдатная бібліятэка. У другой палове XIX стагоддзя яна ўяўляла сабой адно з найбуйнейшых прыватных збораў кніг і рукапісаў (калі не самае вялікае) у Беларусі.
Дакументы, якія захаваліся, сведчаць, што ў кніжным каталогу Палаца налічвалася звыш 10 000 адзінак захоўвання, пры гэтым пад адным уліковым нумарам магло значыцца выданне, якое складалася з некалькіх тамоў. Частка кніг належала яшчэ Войцэху Пуслоўскаму, у «Косаўскім ключы» яны апынуліся пасля падзелу спадчыны. Аднак асноўны фонд Вандалін Пуслоўскі на працягу дзесяцігоддзяў сабраў сам. Яго займала гісторыя Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай і роднага краю, публікацыі па мастацтву, філасофіі, геаграфіі і прыродных назіраннях. У калекцыі меліся сапраўдныя рарытэты. Так, ў 1869 годзе Вандалін Пуслоўскі перадаў у дар Кракаўскай акадэміі 29 тамоў старадаўніх рукапісаў, многія з якіх раней знаходзіліся ў Косаўскім палацы. Гэта былі працы гісторыкаў і філосафаў XVII–XVIII стагоддзяў, прычым большая іх частка – аўтарскія арыгіналы. Сярод дароў знаходзіўся помнік беларускай літаратуры «Запавет Івана Мялешкі» (з подпісам Іпація Пацея), унікальны сярэднявечны рукапіс «Vaticinium Marchicurn», іншыя рарытэты.
Многія асобнікі Вандалін Пуслоўскі набываў непасрэдна ў выдаўцоў. Ён з'яўляўся таксама пастаянным наведвальнікам распродажаў і аўкцыёнаў, дзе можна было купіць каштоўныя кнігі з чужых калекцый. У асабістую бібліятэку Пуслоўскіх рэгулярна паступала перыёдыка, якая выдавалася ў Вільні, Варшаве, Кракаве, Санкт-Пецярбургу і інш.
Граф Яўстафій Тышкевіч (1814–1873) – заснавальнік Віленскай археалагічнай камісіі і Музея старажытнасцяў у Вільні, этнограф, археолаг, гісторык і калекцыянер. Добра ведаў В. Пуслоўскага і асабіста перадаў частку сваіх прац у бібліятэку Косаўскага палаца.
Біблія з бібліятэкі Косаўскага замка, якая пацярпела падчас пажару. Выданне з літаграфіямі Г. Дарэ ў XIX стагоддзі мела велізарны поспех і лічылася сапраўдным творам мастацтва. Фаліянт вынес з агню адзін з мясцовых жыхароў.
Эліза Ажэшка (1841–1910) – знакамітая пісьменніца. Шмат гадоў сябравала з Пуслоўскімі, неаднаразова бывала ў гасцях у Косаве. Складаныя адносіны Вандаліна Пуслоўскага з сынам Лявонам сталі сюжэтнай лініяй яе аповесці «Пампалінскія» (выйшла ў свет у 1876 годзе).
На кнігах бібліятэкі прастаўляліся штампы: «Wand. Puslowski», «Z biblioteki Wandalina Puslowskiego». На старонках некаторых кніг былі зроблены адзнакі, якія больш-меньш сведчылі пра інтарэсы і кола зносін гаспадара Палаца. Так, захаваліся «косаўскія» выданні з пячаткамі і аўтографамі пісьменніка, дэпутата сейма і былога каралеўскага камергера Войцэха Нарбута, а таксама яго брата, брэсцкага каноніка Станіслава Нарбута. Свае працы Пуслоўскаму падарыў знакаміты археолаг і гісторык, заснавальнік «Віленскай археалагічнай камісіі» і Музея старажытнасцяў у Вільні граф Яўстафій Тышкевіч.
Вядомы пісьменнік і паэт, доктар тэалогіі Плацыд Янкоўскі прысвяціў уладальніку Косаўскага палаца свой твор пад назвай «Некалькі ўніверсітэцкіх успамінаў». Знакамітая Эліза Ажэшка з'яўлялася сябрам сям'і Пуслоўскіх, часта гасцявала ў Палацы і таксама прысвяціла гаспадарам адзін са сваіх твораў (аповесць «Пампалінскія»).
Напалеон Орда (1807–1883) – грамадскі дзеяч, літаратар, кампазітар і жывапісец, творчасць якога складае культурны здабытак Беларусі, Польшчы, Францыі і Літвы. Орда падтрымліваў асабістыя кантакты з выбітнымі пісьменнікамі і музыкантамі Еўропы XIX стагоддзя, з некаторымі сумесна працаваў. Пакінутая ім мастацкая спадчына, частка якой прысвечана мясцінам Беларусі, налічвае больш за тысячу малюнкаў. Злева – праца «Мерачоўшчына. Гродзенская губерня. Палац Вандаліна Пуслоўскага і дом, у якім 12 лютага 1746 г. нарадзіўся Тадэвуш Касцюшка.», 1875 г.
Тытульная старонка рарытэтнага выдання з бібліятэкі Палаца. «Эпісталярый», надрукаваны ў 1727 годзе, належыць пяру мецэната і заступніка навукі, прэлата А. Залускага, які служыў біскупам, а таксама займаў пасаду кароннага канцлера Рэчы Паспалітай. У ніжняй частцы старонкі стаяць штампы «Wand. Puslowski» і бібліятэкі Марты Красінскай.
Хатнія пенаты Пуслоўскіх з'яўляліся цэнтрам свецкага жыцця, прыкметным ва ўсёй Гродзенскай губерні і за яе межамі. Прыёмы, балі, святы ладзіліся ў Палацы рэгулярна. Сярод графскіх гасцей былі многія вядомыя асобы – прадстаўнікі старых дваранскіх і магнацкіх прозвішчаў, мастакі, музыканты, паэты і пісьменнікі. Напалеон Орда, напрыклад, ахвотна прыязджаў у Косава, каб пагутарыць з гаспадарамі маёнтка, а ў 1875 годзе серыя яго малюнкаў, прысвечаная прыгажэйшым мясцінам Беларусі, дапоўнілася працай, на якой увасоблены знакаміты «домік Касцюшкі» на фоне Палаца.
У 1871 годзе В. Пуслоўскі і яго старэйшы брат Ксаверый атрымалі ад Папы рымскага Пія IX тытулы графаў Свяшчэннай Рымскай імперыі. Праз тры гады Ксаверый памёр, а Вандалін атрымаў у спадчыну ад яго раскошны палац пад Варшавай – легендарную Крулікарню. Тут мелася ўласная калекцыя карцін і кніг, якая ўключала дарагія палотны і рэдкія выданні. Збор прадметаў мастацтва графа Пуслоўскага ператварыўся ў адзін з самых значных на Беларусі і ў Польшчы. Аднак у 1879 годзе ў Крулікарне здарыўся пажар: каштоўнасці загінулі ў агні ды і сам будынак быў ледзь не знішчаны.
Пуслоўскі прыняў рашэнне аднавіць уладанні, запрасіўшы Юзэфа Хусса – прызнанага архітэктара-эклектыка, аўтара многіх выбітных праектаў. Да гэтага быў грунтоўна абноўлены Палац у Косаве. Яго рэканструкцыяй кіравалі У. Марконі і Ф. Жмурка – таксама вельмі вядомыя архітэктар і мастак.
Дзве будоўлі, звязаныя з заменай інтэр'ераў, запатрабавалі каласальных грашовых сродкаў, якія забяспечваліся даходамі ад маёмасці на тэрыторыі Беларусі. Па сведчаннях сучаснікаў, Крулікарня паўстала ў ранейшым бляску, а Косаўскі палац пасля мадэрнізацыі здзіўляў раскошай і вытанчанасцю.
Нягледзячы на ўзрост, Вандалін Пуслоўскі да канца сваіх дзён паспяхова вёў справы, валодаў вялікай маёмасцю. Ён памёр у 1884 годзе ў Парыжы. Гаспадарчая імперыя вядомага беларускага прамыслоўца, яго багатыя бібліятэкі і калекцыі прадметаў мастацтва, перайшлі да названых у завяшчанні (іх у розны час было складзена тры) нашчадкам.
Нумізматычная калекцыя В. Пуслоўскага лічылася адной з самых значных у краі. Па сведчаннях сучаснікаў, ён меркаваў, што зборы старадаўніх прадметаў і дакументаў служаць пацвярджэннем вялікай гісторыі «Літвы».
Акрамя багемных знаёмстваў і прадпрымальніцтва, Вандалін Пуслоўскі (як і яго родны брат Ксаверый, які жыў у Варшаве) жыва цікавіўся грамадскімі справамі. Ён з'яўляўся членам адразу некалькіх камітэтаў і камісій, якія займаліся сацыяльнымі пытаннямі. З 1861 г. ён лічыўся ў Апякунскім савеце дабрачынных устаноў Варшавы, у 1862 годзе стаў удзельнікам апякунскага савета «Інстытута маральнага аздараўлення дзяцей». У 1870 годзе ўвайшоў у кіраўніцтва Варшаўскага дабрачыннага таварыства, праз два гады стаў членам «Таварыства заахвочвання выяўленчых мастацтваў у Каралеўстве Польскім». Сярод грамадскіх арганізацый у Вільні, у якіх актыўна ўдзельнічаў Вандалін Пуслоўскі, варта вылучыць камітэт, які падрыхтаваў ў 1857 годзе зварот да імператара «Аб эмансіпацыі хлопаў літэўскіх». Спроба асвечанай шляхты аслабіць прыгнёт у Беларусі правалілася: самадзержац гэтыя прапановы адхіліў.
Выгляд Вільні. Вуліца Дамініканская і Інстытут шляхецкай моладзі. Каляровая літаграфія. Пачатак XIX стагоддзя.
У Вільні Вандалін Пуслоўскі валодаў значнай нерухомасцю, аднак часцей за ўсё ён наведваў сталіцу па грамадскіх справах, а таксама дзеля сустрэч з колам патрыятычна настроенай інтэлігенцыі.
У Косаве ў Пуслоўскіх нарадзілася трое дзяцей: дочкі Генавефа, Марта, сын Лявон.
Генавефа (1852–1939), якая выйшла замуж ва ўзросце 20 гадоў, была шчаслівая ў шлюбе і цалкам прысвяціла сябе сямейнаму жыццю.
Марта Пуслоўская (1859–1943) блістала ў велікасвецкіх салонах, асноўную частку свайго жыцця правяла ў сталіцах. У маладосці яна была фрэйлінай расійскага імператарскага двара. У 1882 годзе ўступіла ў шлюб з графам Красінскім. У якасці пасагу бацька аддаў ёй вялікі маёнтак у Свіслачы і частку ўласнай бібліятэкі. Пазней Марта адкрыла элітны салон у Варшаве. На працягу чатырох дзесяцігоддзяў тут бывалі вядомыя палітыкі, мастакі, літаратары і інш. У тым ліку Генрык Сянкевіч, Уладзіслаў Рэймант, Вацлаў Ластоўскі, Юзэф Пілсудскі, Джавархарлал Неру, іншыя вядомыя асобы.
У адрозненне ад дачок сын Лявон прыносіў Пуслоўскім нямала клопату. Яго юнацкія гулянкі перацяклі ў дарослае жыццё, да іх дадалася неадольная цяга да азартных гульняў. Пасля вучобы ў Берлінскім універсітэце Лявон Пуслоўскі праславіўся як яркі публіцыст, а таксама як адзін з даследчыкаў у галіне статыстыкі. Але ён увяз у даўгі: прайграваў тое, што зарабляў сам, і тое, што атрымліваў ад сям'і.
Назіраючы за гэтым, Вандалін Пуслоўскі пазбавіў шалапутнага сына спадчыны. Аднак пасля смерці бацькі Лявон, відаць, разжаліў маці, дабіўся ад яе перадачы Косаўскага маёнтка з Мерачоўшчынай і іншымі фальваркамі (агульнай плошчай амаль 26 тысяч дзесяцін), а таксама правоў на нерухомасць у Вільні.
Наступствы былі фатальнымі: Лявон страціў маёмасць. Каб адшукаць грошы, ён спачатку прадаў лясы, якія атачалі Косава, а затым заклаў радавы маёнтак у Санкт-Пецярбургскім-Тульскім і Віленскім зямельных банках. За нядоімкі і пратэрміноўкі 22 чэрвеня 1890 года атрыманае ў спадчыну ім «дабро» (землі, лясы, вадаёмы, фабрыкі, хаты і г. д.) былі прададзеныя Віленскім банкам. Падчас публічных таргоў беларускую ўласнасць Пуслоўскіх за сціплую суму – каля 470 тысяч рублёў – набыў маскоўскі купец I гільдыі М. І. Аляксандраў. Неўзабаве ён перапрадаў маёнтак ўдвая даражэй. Затым маёнтак яшчэ не раз пераходзіў з рук у рукі, губляючы былую славу. Багатыя мастацкія калекцыі Палаца разам з рэдкімі кнігамі зніклі ў першую чаргу. Прадпрымальны Аляксандраў адразу вывез іх у Маскву і збыў асобна – пакупнікі каштоўнага збору неадкладна знайшліся.
Поўнага растварэння ў невядомасці пазбегла толькі тая частка бібліятэкі Палаца, якую калісьці атрымала Марта Пуслоўская. У 1927 годзе яна перадала кнігі са свайго Свіслацкага маёнтка ў Гродзенскі музей. Цяпер гэтыя рэшткі культурных скарбаў Палаца знаходзяцца ў фондах Гродзенскага дзяржаўнага гісторыка-археалагічнага музея.
Прыём у графіні Марты Красінскай у палацы Крулікарня (Варшава – Мокотуў), май 1936. Дамы ў стыльных сукенках гуляюць на лужку ў серсо.
Марта Марыя Пуслоўская (1859–1943), малодшая дачка Вандаліна і Ядзвігі Пуслоўскіх. У 1862 годзе ўступіла ў шлюб з графам К. Красінскім, вядомая як Марта Красінская (Красінская-Пуслоўская)
Акт аб заключэнні шлюбнага саюзу паміж графіняй Мартай Пуслоўскай і графам Казімірам Красінскім (уладальнікам маёнтка «Старавесь» у Седлецкай губерні)
Марта Красінская-Пуслоўская сама захаплялася жывапісам, а на літаратурнай ніве выступала пад псеўданімам «Монкгуд» (старажытны дэвіз роду Пуслоўскіх). Аўтар зборніка навел, затым апублікавала на французскай мове раман «Вольная птушка», пісала падчас летніх канікул у свіслацкім маёнтку. Твор прысвечаны «жыхарам вёскі, двароў і падворкаў літоўскіх». У 1929 годзе раман быў перакладзены на польскую мову.
Тытул і старонка з прысвячэннем рамана М. Красінскай «Вольная птушка»
«Залаты век» Палаца доўжыўся некалькі дзесяцігоддзяў. Час яго раскошы і працвітання парадзіў нямала легенд, некаторыя з якіх, на думку навукоўцаў, цалкам маглі мець пад сабой рэальную аснову.
Гаворыцца, што чатыры высокіх вежы, якія вянчалі галоўны будынак замка, суадносяцца з хлебнымі месяцамі года, пазначаючы май, чэрвень, ліпень і жнівень. Так гэта ці не – невядома. Да гэтага часу не ўстаноўлена, колькі мелася пакояў: колькасць памяшканняў у розных крыніцах вар'іруецца ад 72 да 132.
Пагалоска абвяшчае, што ў галоўную залу другога паверха можна было трапіць па адмысловай вузкай лесвіцы, якая лічылася «музычнай». Нібыта ў сцены па баках былі замураваныя гліняныя збанкі («галаснікі»). Нават лёгкае дакрананне жаночай сукенкі выклікала ў сценах гукі – з-за чаго можна было загадзя даведацца, што госці падымаюцца наверх.
Галоўная зала першага паверха нібыта мела шкляную падлогу (або зашклёны ўчастак падлогі), унізе пад ім плавалі дзіўныя дэкаратыўныя рыбкі, падсвечаныя ліхтарамі. Наўрад ці гэта праўда: падобныя архітэктурна-інжынерныя рашэнні былі засвоены нашмат пазней. Лягчэй выказаць здагадку, што ў Палацы меўся вялізны акварыум, але не выключэнне, што гэта проста легенда. Чарговая таямніца будаўніцтва звязана з падземнымі хадамі. Адзін з іх, кароткі, нібыта вёў у радавую капліцу. Другі – у Ружаны, да рэзідэнцыі Сапегаў. І хоць да яе ад Косава больш за два дзясяткі кіламетраў, легенда сцвярджае, што ў склепе пад замкам Пуслоўскіх існуе замураваны ўваход у цесны тунэль.
Навошта ён быў патрэбны? Для абароны, а таксама для хованкі скарбаў. Згодна з чуткамі, якія дайшлі з 19-га стагоддзя, «марнатраўца» Лявон усё ж такі не дабраўся да галоўнага: частка багатага убрання замка (згадваюцца, напрыклад, шыкоўныя камінныя гадзіннікі), фамільнае золата і срэбра былі дзесьці загадзя схаваныя. Магчыма, скарб або скарбы яшчэ не знойдзены.
Пагалоска абвяшчае, што Пуслоўскія трымалі ў Палацы льва, прывезенага з заморскіх краёў. Клетка звера нібыта знаходзілася ў зімовым садзе, а ў цёплы сезон – у парку. Па начах льву быццам бы дазвалялася гуляць па тэрыторыі (па іншых чутках – нават па бакавых галерэях Палаца). Леў наводзіў жах на злодзеяў і слуг, так што багацце гаспадароў і яны самі знаходзіліся ў поўнай бяспецы.
Легенда аб наяўнасці шматкіламетровага падземнага ходу паміж Косаўскім замкам і рэзідэнцыяй Сапегаў у Ружанах магла б растлумачыць паходжанне велізарных дадатковых аб'ёмаў зямлі для насыпкі палацавага ўзгорка
Львы, як увасабленне царскай моцы, здаўна служылі сімваламі для ўладных людзей. Палацы Пуслоўскіх упрыгожваліся адпаведна традыцыям. На фота: каменныя львы ля ўваходу ў маёнтак Альбярцін, уладкаванне Войцэха Пуслоўскага.
«Галаснікі» – умураваныя ў сцены гліняныя гаршкі-рэзанатары – можна сустрэць у шматлікіх старадаўніх пабудовах. Напрыклад, у знакамітай Каложскай царкве ў Гародні.
